Neben den Vorlesungsdrucken, die Annotationen zu Aubanus’, Lyranus’ und (wenn es eine gab) der späteren Vorlesung (1520) enthalten, gibt es noch fünf weitere Nachschriften in Drucken von 1518, die nicht alle miteinander übereinstimmen, und – mit einer Ausnahme – mit Aubanus’ Kommentar in keinem direkten Zusammenhang zu stehen scheinen, sondern die jeweils in einem anderen Kontext entstanden sein müssen.
Wörtliche Übereinstimmungen mit Aubanus’ Kommentar gibt es in diesen Nachschriften von 1518 wenige bis gar keine. Natürlich beobachtet man an einigen Stellen Ähnlichkeiten, was allerdings darauf zurückzuführen sein dürfte, dass Anmerkungen zu ein und derselben Textstelle sich mindestens inhaltlich berühren müssen oder dass jemand zufällig die gleichen Vorlagen benutzte wie Aubanus. Jedoch geht das offenkundige Interesse an dieser Rede als Unterrichtswerk vermutlich ursprünglich auf Aubanus’ Initiative zurück. Lyranus mag, wie schon erwähnt, mit dazu beigetragen haben. In welchem Umfeld diese übrigen Drucke von 1518 zum Einsatz kamen, d. h. ob im universitären Bereich oder an einer Lateinschule, ist nicht klar. Sie könnten theoretisch sogar von ihren Besitzern ausschließlich privat genutzt worden sein.
Um einen kurzen Einblick in die Glossen dieser Nachschriften zu erhalten, sind jeweils neben den Zusatztexten die Marginalglossen der ersten Textseite (A2r) und die Interlinearglossen für den ersten Satz (Z. 1–6) zitiert. Die Nummerierung der Marginalglossen ist dabei willkürlich und dient nur ihrer Referenzierung hier im Text.
Lit.Rom.B.183
Der Druck ist fast durchgängig, in einer Farbe und von einer Hand annotiert. Die Schrift und die gesamte Anlage der Annotation wirken sehr ordentlich, so dass es sich vermutlich um eine Abschrift handelt. Eine Annotationslücke erstreckt sich von B2v, Z. 13 bis B3r, Z. 22. Das Exemplar ist zumindest am Rand nicht sehr dicht annotiert. Die Außenränder sind einspaltig angelegt. Sie sind beschnitten worden, daher fehlen Teile von Glossen am äußeren Rand.
Die Glossen in diesem Exemplar stimmen, wie sich bereits aus einem Vergleich der ersten Textseite (A2r) ergibt, mit denen aus Aubanus’ Vorlesung nicht überein. Eine Anmerkung am Anfang (Glosse 7: Conduplictio est cum causa …) scheint Ähnlichkeit zu haben mit dem, was Lyranus diktierte, der die ursprüngliche Glosse an dieser Stelle erweiterte,1 aber da es sich um ein Zitat aus der Herennius-Rhetorik handelt, darf man dieser Gemeinsamkeit gewiss keine allzu große Bedeutung beimessen.
An Aubanus’ Vorlesung erinnern auch die Anmerkungen über die Captatio benevolentiae auf der Seite A2r. Die längste davon (Glosse 4) ist allerdings ein Zitat aus Loschis Kommentar: Captat autem hic beneuolentiam a persona Caesaris auditoris, et a persona Deiotari: a persona aduersariorum, ipsos in odium, inuidiam et contemptionem adducendo.2
In welchem Kontext genau die Annotation durchgeführt wurde, wissen wir nicht. Allerdings weisen Hörfehler darauf hin, dass die Glossen (zumindest ursprünglich) diktiert wurden: addetur für fatetur (in Glosse 2; korrigiert), Aulo Cruencio für Aulo Cluentio (in Glosse 2), ad terrennium für ad Herennium (in Glosse 8; vgl. ad therennium in Glosse 12) und cupitus für cupidus (in Glosse 13; viell. hyperkorrekt), etc. Zudem scheinen die Glossen mit denen in dem Exemplar aus Jever übereinzustimmen (auch das Argumentum der Rede), was auch auf eine Vorlesung hindeutet.
Lit.Rom.B.183, Zusatztexte und Marginalglossen zu A2r
(Argumentum:) Deiotarus orientalium Gallatarum petrarcha Ariatates capadocum rex populi Romani amicissimus, Bello enim ciuili partes Pompei sequutus est. Pugna autem Pharsalica perfecta, domum se contulit atque deinde Cato Cesari, bella gerenti, subsidia administrauit. Cum vero Pompeium in amiciciam sibi pertulisset quia rerum suarum partim mulctatus est. Is Deiotarus postea per seruum suum Philipum medicum (quem Romam cum legatis suis miserat) crimini datus est apud Cesarem Cum esse fuisset susceptus hospicio Cesar a Deiotaro et cum eo dispendiuersaretur in castello Luceo, Et iturum in balneo positis armatis vnde rex interficere praeparauerit ad que loca cum Cesar ire recusasset, dicitur ab accusatore non voluntate Deiotari, sed sua fortuna seruatus. Multe preterea alie excusaciones quae eum obiecte, quod Deiotarus semper fuisset aduersus Cesarem animo impio atque alieno Quodque contra eum exercitum parauisset Quodque equites non bonos naufragio periisse Cesari misisset Et in his seruum quendam indicatum Cumque audisset Domicium naufragio periisse Cesarem obsideri, dicitur dixisse versum Grecum suspecte sentencie preque ea leticia vino obrutus in conuiuio saltasse, his accusacionibus et aliis vsus Philippus seruus Deiotari contra dominum suum Et vt dicit hic Cicero corruptus et subornatus a Castore quodam adolescente nepote Deiotari ex filia eos eius nato et auo suo amicissimo. Contra quas accusaciones et suspiciones inductas Cicero coram Cesare hanc oracionem habuit Et Deiotarum egregie tutatus est.
Cicero in de oratore dicit incipiendum esse timide Ne arrugancie arguamur
Hanc perturbacionem ingenue addetur fatetur Cicero in oratione in Verrem, Quo die citato reo michi dicendum sit non solum commoueor animo, sed eciam toto corpore perhorresco. Et ne oratione pro Aulo Cruentio, semper equidem metuo
In exordio Cicero captat beniuolenciam a persona Cesaris et a persona Deiotari reg[is] et a persona aduersari[orum] ipsos in odium et in..[…] et contempcionem adducend[o]
Captat beniuolenciam a persona cesaris
Captat be: a personis accusatorum id est philippi et eius? Castori[s]
Castor enim dedit mul[t. …].ona philippo vt ill[e …]rat accusare Deiotarum
Conduplicacio est cum causa? ampliuicacionis aut commiseracionis vnius eiusdem aut plurium verborum iteracio: hoc modo in horum conspectum conspectum veni[re] audes proditor patrie, p[ro]ditor inquam patrie ve[nire] audes in horum conspec[tum] tulius ad terrennium
Quod agit indomita cupiditas ad corrumpendu[m] auum et corpus suum flag[i]cium vocatur: Quod autem ag[it] homo vt alteri noceat fac[inus?] dicitur aug in tercio de d[oc]trina christiana. Captat ci beniuolenci[am] a loco.
Eculium erat saccus in quo erant serpens simea et gallus que natura inter se disconueniunt inter quos fecerunt sontem et in flumen vel tiberim proiciebant eum vt interficiant.
[…].. cesarem scribere et legere simul dictare et audere solitum accepimus pli li septimo
Repeticio Color retoricus est Cum ab vno atque ab eodem verbo in rebus similibus et diuersis principi[is?] assumuntur hoc modo Ciceropio Numansam sustulit Ciceropio Cardaginem deleuit. Ciceropio pacem peperit Cicero ad therennium.
Studiosus id est cupitus rei alicuius
Fides dicta ideo [quod] fiat quod dic[t]um? est.
Pars pro toto.
Maiores dicuntur [quo]rum nomina non reperi[u]ntur in arbore sanguinitatis
Eculium erat genus tormenti in quo noxii puniebantur
Cesarem scribere et legere simul dictare et audire solitum accepimus pli: lib 7
Finitis bellis ciuilibus ex his qui bellum quasi gesserant compluribus dimissis quosdam insuper vt prutum et cassium ad imperia et honores dimisit quorum vterque preturam admi<ni>strabuerat plutarchus in vita cesaris.
Lit.Rom.B.183, Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
tametsi, quamuis | singulis | praestantioribus | ai | o | |
1 | Cum | singulis | grauioribus | C | C, Caesar |
orationis mee | perturbari | ego Ci | grauius | exercitacio | |
2 | dicendi | commoueri | soleam | vehementius | vsus |
iam senilis | exquirere | regali | vt plerumque | |
3 | aetas | postulare | causa | in hac causa |
commouent | constancia | vauoris | portat | |
4 | perturbant | fides | studii | afferat |
vitam | tuendam | posibilitatis | |
5 | salutem | defendendam | facultatis |
attrahit | |
6 | detrahat |
RVS 10, 4 = II Lb Q 1/4
Das Exemplar ist durchgängig, in einer Farbe, von einer Hand und am Rand eher spärlich annotiert. Die Annotation macht einen sehr ordentlichen Eindruck, daher handelt es sich vermutlich um eine Abschrift. Der Außenrand ist einspaltig angelegt. Auf der Seite A1r befindet sich unten rechts ein Besitzereintrag: fricus alzaticus. Vielleicht ist der erste Teil ein Familienname und der zweite Teil bezieht sich auf den Herkunftsort. Es konnte aber nicht ermittelt werden, um wen es sich dabei handelt.
Obgleich die Nachschrift nur wenige Glossen enthält, sind Übereinstimmungen mit den Glossen im Exemplar der SLUB Dresden leicht nachweisbar. Da sich jedoch auch neue Glossen finden, ist nicht sicher, ob beide Nachschriften in demselben Kontext entstanden.
RVS 10, 4 = II Lb Q 1/4, Zusatztexte und Marginalglossen zu A2r
(Argumentum:) Deiotarus orientalium galatharum tetrarcha ariarathes capadocum rex populo rhomano amicissimus bello omnium ciuili partes Pompei sequutus pugna Phersalica perfecta: domum se contulit, atque deinde Cato Cesari bella gerenti subsidia administrant, cum vero Pompeium in amiciciam sibi praetulisset rerum partium suarum mulctatus est his Is Deiotorus postea per seruum suum Philippum medicum (quem rhomam cum legatis suis miserat) crimini datus est apud Cesarem, cum autem fuisset susceptus hospitio Cesar a Deiotoro cum eo d..arceretur in castello luceo et? iterum in balneo, positis armatum eum interficere praeparauerit atque loca cum cesar ire recusasset dicitur ab accusatore non voluntate Deiotori sed sua fortuna seruatus: Multe praeterea accusationes contra eum obiecte quod Deiotorus semper fuisset aduersus Cesa: animo impio atque alieno quoque exercitum contra eum parauisset quoque equites non bonus Cesari misisset et in his seruum quendam iudicatum cumque audisset Domitium naufragio periisse Cesarem occidere dicitur dixisse versum grecum suspecte sententie praequam ea leticia vino obrutus in conuiuio saltasse: his accusationibus et aliis vsus est Philippus medicus contra Deiotorum dominum suum quemadmodum dicit Cice: in praesenti oratio<ne> corruptus muneribus a Castore quod adulescente nepote Deiotori ex filia eius nata et seruo suo inimicissimo contra quas accusationes et suspectionem inductas Cice: coram Cesare hanc orationem habuit vt? Deiotorum fortissimo animo tutus est?
vt non possim firmiter proficere orationem
Cicero extenuat ingenium suum.
nam crimini datus erat? Deotorus sed inique a Castore quod velit, Cesari nece inferre, aut in balneo aut in ca luceum castellum.
Captat beneuolentiam a persona accusatorum.
Captat beneuolentiam Cicero a loco.
In exordio Cice: captat beneuolentiam a persona Cesaris et a persona Deiotori regis, a persona aduersariorum ipsos in odium et inuidiam et contempsionem adducendo.
Cicero primo de oratore dicit incipiendum esse timide, ne arrogantie arrogamur hanc siquidem perturbationem ingenue fatetur Tullius in oratione inferre. Sic inquit, Quo die citato reo num? dicendum sit non solum commoueor animo sed etiam toto corpore perhorresco, in oratione pro Aulo Cluensio semper equidem cum incipio dicere quotienscumque dico.
equuleus diminu: sumitur? pro pullo equo et nouello Cicero vt igitur domitores equorum non verba solum adhibent ad domandum, sed cibum etiam sepe subtrahunt vt sane? debilitetur equuleorum nimis effrenata vis. Est etiam tormenti genus in equo formam in quem coniiciebantur rei Cicero libro 2 tus: haec etiam in equuleum coniiciebantur quo vita non aspirat beata Idem Nec si ille sapiens ad tortori equuleum ne cogatur? similem habeat vultum vt si ampullam.
nam Cesarem scribere et? legere simul dictare et audire solitum accepimus Plinius libro 7ti<m>o prodidisset?
Repetitio color rhetoricus est cum ab vno atque ab eodem verbo in|rebus similibus et diuersis principiasumuntur Hoc modo SCiceropio Numantiam sustulit SCiceropio chartaginem deleuit Scipio pacem peperit Cicero idem:
RVS 10, 4 = II Lb Q 1/4, Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
quamuis | nobilioribus | o | exordio orationis | |
1 | Cum | grauioribus | C, Caesar | initio |
perturbari | grauius | consuetudo | |
2 | commoueri | vehementius | vsus |
ingrauescens senilis | petere | regali | Ciceronem | |
3 | aetas | postulare | causa | me |
commouent | constantia | fauoris | adducit | |
4 | perturbant | fides | studii | afferat |
vitam | Galatorum | possibilitatis | |
5 | salutem | Regis Deiotari | facultatis |
pauor | minuat | |
6 | timor | detrahat |
1475.c.5.3.
Das Exemplar ist durchgängig, von einer Hand und sehr dicht annotiert. Die Annotation wirkt recht ordentlich, so dass es sich vielleicht um eine Abschrift handelt. Die Außenränder sind einspaltig angelegt. Der Schreiber hat nur dunkle Tinte benutzt.
Die Glossen der Nachschrift zeigen viele wörtliche Übereinstimmungen mit denen des Exemplars aus dem Sammelband Halle-2.3 Es könnte also auch hier eine Vorlesung zugrunde liegen, und möglicherweise ist sie mit Petrus Mosellanus verknüpft. Zumindest wird das Argumentum (Glosse 1), welches mit dem in der Nachschrift aus dem Sammelband Halle-2 übereinstimmt (dort ebenfalls Glosse 1), hier als Enarracio in orationem Cicero. pro M Deiotaro Rege Petri Mosellani bezeichnet. Es steht auf einem gesonderten Blatt, das nach dem Druck in den Sammelband eingebunden ist. Hielt etwa auch Mosellanus eine Vorlesung über die Rede? Von Aubanus’ Vorlesung wird er gewusst haben, da beide miteinander befreundet waren.4 Oder hatte er vielleicht nur eine Einleitung dazu verfasst, die dann in einer Vorlesung zitiert wurde?
Neben dem eben genannten Argumentum finden wir in dieser Nachschrift auch noch das Argumentum aus Aubanus’ Vorlesung, das mit Alia Enarracio Sebaldi Minsterer überschrieben ist (Glosse 2). Das ist überraschend. Der Annotator hat sich offenbar bemüht, Informationen aus verschiedenen Quellen zusammenzutragen. Er hat, vermutlich aus derselben Quelle, noch zwei Glossen mit auf das Blatt geschrieben (Glosse 7 und 8). Interessant ist, dass Glosse 7 eindeutig einen Hörfehler enthält: Statt breuioribus vtendum erit exordiis schrieb der Annotator breuioribus pudendum erit exordiis. Ob Sebald Münsterer einst die Glosse selbst diktierte, wissen wir nicht. Zwei Glossen zum Argumentum in seiner eigenen Nachschrift (Exemplar M) sind offenbar Aufforderungen (Intelligite vt Deiotarus vna cum Pompeio profligatus und Hoc in parenthesim includite), aber ob er sie so notiert hat, um sie während eines Diktats zu verwenden, oder ob er sie versehentlich in der Vorlesung mitschrieb, können wir nicht beurteilen. Auch lässt sich nicht feststellen, ob er auf andere Weise mit dem Entstehen speziell dieser Nachschrift in Verbindung steht. Glosse 7 ist zwar sicher durch Abschrift hierher geraten, sonst stünde sie nicht auf einer gesonderten Seite am Ende des Druckes, aber direkt von Münsterer abgeschrieben ist sie nicht, sonst enthielte sie den Hörfehler nicht.
1475.c.5.3., Zusatztexte und Marginalglossen zu A2r
Enarracio in orationem Cicero. pro M Deiotaro Rege Petri Mosellani. Exorto bello Ciuili inter Cesarem et Pompeium totus vrbis diuerso studio in diuersas partes trahebatur. Nam Cesari fauebat bona pars occidentis Pompeius totum pene orientem Romani senatus auctoritate post se trahebat Itaque minoris Armenie rex Deiotarus Pompeio non tantum auxilia misit sed et ipse vna cum filiis suis bellum administrare coram voluit qua re Cesar parta iam victoria quamquam grauiter commoueretur tamen cum Deiotarus alioquin rex bonus esset et hospes Cesaris vetus antiquus ei supplicanti culpam omnem remisit? nisi quod regni parte mulctauit postea vero accidit vt cum Cesar per regnum Deiotari iter faceret hospicio regis vteretur ex quo in suspicionem venit rex Cesari quasi ei insidias domi sue struxisset quam opinionem postea confirmauerunt eius accusatores Philippus medicus et regis ipsius nepos Castor ergo Cesar omnino decerneret hanc iniuriam vlcisci hunc Cesaris animum in regem Cicero hac oratione commutauit et in Cesaris odium accusatores vocauit dixit autem in priuatis edibus Iulii Cesaris ipse M. T. Cicero.
Alia Enarracio Sebaldi Minsterer. Deiotarus Castoris cuiusdam vt Strabo li: 12. de finibus cognomentoque Philotelphus adiuuante Pompeio a Senatu Romano Gallacie rex factus est et in bello ciuili eius factionem secuutus post puugnam Pharsalicam domus se contulit deinde ad Cesaris conclementiam confugiens bellum Alexandrinum gerenti ei subsidia ministrabat quare ab ipso in regno relictus parte tanto regni mulctatus est his postea per Philippumm medicum et seruum quem Romam cum legatis miserat accusatus est apud Cesarem quod ei apud regem differtenti insidie parate fuisse quos ipse Cesar fortune beneficio suaque felicitate euasisse Cicero enim hac oratione elegantissima defendit inter cetera multa Philippum a nepote corruptum dicens ex via Deiottari Hec ex Ascanio Poediano.
(zu Glosse 2:) a Pharsallo oppido Thessalie nominatur hinc campi Pharsalici.
(zu Glosse 2:) de Cesaris clemencia vide orationem Cice: pro M. Marcello et Suetonium in vita Cesaris Iulii.
(zu Glosse 2:) de bello Alexandrino Suetonius in vita Cesaris videatur.
De Genere Causarum. Omne oratorum negocium Causarum tribus generibus versari omnes communiter Rhetores testantur aut enim laudat orator aut vituperat quod demonstratiuo fit genere Vnde laudatum? Cicero vocat aut deliberat suadet vel disuadet id quod deliberatum seu suasorium appellatur Aut denique vel accusat vel defendit quod iudiciale esse genus Rethores docent in quo genus oratio versatur accusatum enim Deiotarum a Philippo medico Cicero hac oracione defendit.
Modum in principiis conficiendis per causarum qualitatibus et condicionibus adhibere: oporteri Quintilianus in p. auctor est. Cum enim simplices sunt cause breuioribus pudendum erit exordiis Cum vero suspecte et infames longiora desiderantur proemia Et quoniam huius cause et propter accusacionem turpem et accusati honestatem dubium genus fuerat maxime auditoris Cesaris beneuolenciam captari oportuit ne illa turpitudinis suspicio Cesaris animum abalienatum reddet et quia idem Cesar et auditor et iudex erat longissimo accuratissimoque principio opus fuisse constat.
De Constitucione Cause. In omni cause queritur vel quid sit vel quale sit vel an sit ex quibus status nascuntur diffinitiuus iuredicialis coniecturalis in quo hec oratio conficitur in ea enim coniectura consequitur an Deiotarus Cesari struxerit insydias an non.
Pertinet etiam authores Fabio Quintiliano in .4. ad exordii artificium in invidiam et odium vocare accusatores adversarios quod hic Cicero facit non simpliciter sed interim adhibita sententie figura quam vocant dubitacionem cum videlicet quod simpliciter dictum quasi langueret dubitandi figura expressum forcius iudicem mouet et alcius in animum penetrat.
Sermo est philosophorum, oratio est rethorum.
Regis appellacio in latina lingua cuiusuis principi et insigni magistratui communis est. Auctore Salustio in praefacione Iugurthini.
De Deiotaro Rege mencionem facit Hircius in 4to li: belli Alexandrini.
Cum tria sint genera causarum quae in controuersiam veniunt Demonstratum in quo est laudacio et vituperacio deliberatum in quo suasio aut dissuasio adhortacio aut dehortacio. Et iudiciale in quo accusacio et defensio. hec oratio in genere iudiciale versatur siquidem Deiotarus insidiarum accusatus oratione hac defenditur Porro cum item status fuit tres coniecturalis scilicet cum disputatur an aliquid factum sit et finitiuum cum quid factum sit quaeritur. hec causa statum habet coniecturalem hunc videlicet an Quo Cesari insidiatus sit domi sue rex Deiotarus ad quem scopum omnia orationis huius argumenta velut quaedam tela diriguntur.
Nam leuiter et mediocriter in principio dicendi timere et quasi sollicitum se ostendere praecipitur etiam inter prooemii virtutes ceu quod sit signum oratoris cordati et intelligentis officii sui difficultatem et obseruatum est ab optimis quibusque vtriusque lingue oratoribus Demosthene Cicerone atque Crasso et aliis.
Nam adolescenti decorum etiam propter verum imperitiam p nusquam non trepidare nusquam non verecundari atque hinc est quod Aristotiles et Seneca verecundiam tantum adolescentibus permittunt Nam senes prudenciores esse decet quam quicquam incipiant cuius gracia vel timere vel verecundari oporteat.
vt sunt cause de capite cause de infamia cause de infortuniis.
Instructissimum est hoc exordium nam que aliqui singula in exordiis laudem merentur hec in vnum copulauit hic Cicero
Captat enim beneuolentiam non solum a sua persona verum ex omnibus cause circumstantiis videlicet ab ipso Cesare iudice ab accusatoribus singulatim a causae nouitate et magnitudine postremum a loco in quo dicitur.
De discrimine sermonis et oracionis vide eundem Ciceronem in proemio officiorum.
qui omnia nobis facit familiaria.
cause grauiores sunt in capite exilio etcetera. cause vero leuiores sunt in pecunie etcetera.
Nepos qui nascitur nobis ex
4ta ratio
Impius qui in deum in parentes contra ius naturale peccat dicitur
sceleratus est qui sceleribus est plenus.
Probat item timorem suum ab indignitate et cause difficul<ta>tem ab indignitate accusantis nempe serui cum prodigiosum sit vt seruus accusat regem.
argumentum sumptum perturbaciones a causa iniquitatis.
Iniquus dicitur is qui semper facit contra ius.
Nam semper signum? est obiectionis.
qui nolunt te esse facillimum et clementissimum
probat item hanc suam perturbacionem iustam ab iniquitate loci in quo sit dicturus atque hinc metus Fabius in quarto cap: p. tradit exordium sepe sumi ex circumstanciis ipsius loci et in hoc citat praesens Ciceronis exemplum.
Fugitiui serui sunt qui subinde domini fuga mutant vnde et edicto praetoris redhibebantur tamquam viciose nisi fuge vicium ab ipso venditore fuisset emptore indicatum: de hoc copiose est in pandectis Titulo de edilicio edicto seu re. actione et apud Gellium li: 4 caput quodam.
auctore Fabio in .8. amplificatur oratio et redditur vehemencior incremento hoc est si quod per se graue est sequentibus verbis paulatim grauius reddatur et crescat vt? ..? quis diceret p..t..m? est scortari et capite .8.
Solent latini vti secunda persona coniunctiuorum pro quamuis tercia δινιτικος id est potentionaliter hoc est vt sensus reddatur per verbum posse sic Terencius in Andria vt facile sine invidia laudem invenias et amicos pares id est vt aliquis facile invenire possit et parare.
...? vniuersalitatem sonat non tamen plenam quasi datas? paucis exceptis
Cum idem verbum per principia plurium vel versuum vel membrorum ponitur eam orationis figuram vocant grammatici αναφοραν id est relacionem sic Virgilius Nate mee vires mea magna potencia solus / nate patris summi. Si quid hec iteracio vehemencius mouet et tenacius heret simplici explicacione.
apud Ciceronem et eius etatis scriptores latinos gradus quidam obseruatur inter peccata nominanda siqudem leue peccatum vt plurimum delicti nomine significatur paulo grauius autem scelus sed atrox et invsitatum facinus et flagitium sit Ciceroni Verrem scelus est: inquit: vincire ciuem romanum facinus verberare quid autem in crucem tollere.
nam et hodie in pandectis libro 48. Paulus iure consultus sic habet Seruus nunc? si a domino ad torquendum offeratur in dominum interrogandus est multo minus seruo qui vltro aliquid de domino confitetur: fides accomodatur nuncquam? enim dominorum salus seruorum arbitrio committi debet.
scilicet Gnei Domitii et aliorum qui Asia Cesaris legati bellum ciuile administrabant ad quos hic seruus a domino suo profugerat et vt vituperetur bpedibus eorum acciderat.
Florente etiam nondum num? Roma et prouinciarum imperio potente pro summo munere ducebatur si rex quispiam aut princeps vel amicus vel socius populi Romani senatusconsulto decerneretur id quod appertissime colligi potest ex prioribus libris sex Iulii Cesaris de bello Gallico in quibus subinde Caesar Ariophisto Germanie regi hoc senatus Romani beneficium exprobrat quasi ingrato non aliter et hodie Romanus pontifex et senatus Cardinalium ex principibus alium beneficii causa vocant Christianissimum alium Catholicum alium invictissimum.
1475.c.5.3., Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
controuersiis | nam in leuioribus est stulte | in initio dicendi, in principio orationis | |
1 | causis | grauioribus | initio dicendi |
expauescere et timere | consueui | grauius | dicendi exercitatio perfectissima | |
2 | commoueri | soleam | vehementius | vsus |
grauis, grandis iam natu | exigere | pertinenten ad salautem regis Deiotari | |
3 | aetas | postulare | in hac causa |
trepidant | amicicie | cupiditatis | de | |
4 | perturbant | fides | studii | afferat |
tuendam hac oratione | potestatis | |
5 | defendendam | facultatis |
conseruacio animi | aufferat, attrahat | |
6 | timor | detrahat |
Ci 1805, 4º I (4)
Der Druck ist fast durchgängig und von einer Hand annotiert. Die Annotation ist bis einschließlich Seite A4v, Z. 30 sehr dicht, wird dann aber abrupt sehr spärlich. Die letzte Textseite (B3v) trägt gar keine Glossen. Die Außenränder sind einspaltig angelegt. Sie wurden irgendwann beschnitten, weshalb von einigen Glossen Teile verloren sind.
Bis zur Seite A4r und noch für eine Unterstreichung auf der Seite A4v und ein Wort auf der Seite B1r benutzt der Schreiber auch rote Tinte, vornehmlich für Verweiszeichen und -linien, aber auch für die Initiale und die Rubrizierung ausgewählter Großbuchstaben. Die Zeilen der Marginalglossen sind bis einschließlich Seite A4r fast alle rot unterstrichen.
Nicht alle Anmerkungen wurden mit der gleichen Sorgfalt geschrieben, teilweise wirkt die unordentlichere Schrift wie von einer anderen Hand, weist aber dieselben charakteristischen Eigenschaften (Richtung der u-Bögen, Buchstaben wie r, v, x und p) auf wie die in den sorgfältiger geschriebenen Glossen.
Die Glossen stimmen mit denen im Exemplar aus London überein, auch das Argumentum hier ist das gleiche wie das, welches in jener Nachschrift auch noch mit den Worten Enarracio in orationem Cicero: pro Deiotaro Rege Petri Mosellani überschrieben ist.
Die Nachschrift ist der vierte Faszikel in dem Sammelband Halle-2.
Ci 1805, 4º I (4), Zusatztexte und Marginalglossen zu A2r
Argumentum orationis. Exacto iam bello ciuili inter Cesarem et Pompeium: totus orbis diuerso studio in diuersas partes trahebatur. Cesari bona pars occidentis fauebat Pompeius autem totum pene orientem romani senatus auctoritate post se trahebat Itaque minoris armenie rex Diotarus Pompeio non tantum auxilio misit Sed ipse vna cum filiis suis bellum administrare voluit Qua re Cesar parta iam victoria quamquam grauiter commoueretur tamen Diotarus alioqui rex bonus esset et hospes suus antiquus ei supplicanti culpam omnem remisit: postea vero accidit vt cum Cesar per regnum Deiotari iter faceret hospicio regis vteretur: ex quo in sospicionem venit vox Cesari quasi ei insidias domi sue struxisset: quam opinionem postea confirmauerunt eius accusatores Philippus medicus et regis ipsius nepos Castor: adeo vt Cesar omnino decerneret hanc iniuriam vlcisci: hunc Cesaris animum in regem Cicero hac oratione commutauit et in Cesaris odium accusatores vocauit: dixit autem et in edibus priuatis ipsius Cecaris
Instructissimum est argumentum namque alioqui singula in exordiis tamen merentur hec in vnum copulauit hic cap<t>at beneuolenciam non solum a sua persona verum ex omnibus causis circumstanciis videlicet ab ipso cesare inde ab accusatoribus singulatim a causa nouitate et magnitudine postremo in loca quo dicitur
vsus timorem tollit
nam et hodie in pandectis li 48 paulus iure consultus sic habet seruus nec si a domino ad torquendum offeratur in dominum interrogandus est. multo minus seruo qui vltro aliquid de domu? confitetur fides adhibeba[tur?] numquam enim dominorum [salus seruorum arbitrio committi debet.]5
adulesce<n>s auum se non? in reum capitis accusat
Pertinet eciam authore fabio in 4: ad exordii artificium in inuidiam et odium vocare adversarios quod hic Cicero facit nam simpliciter interim adhibitus sentencia figura quod quam vocant dubitacionem cum videlicet quod simpliciter dictum quasi langueret dubitandi figura expressum occius iudicem mouit et alcius in animum perlustrat
Probat eciam timorem suum ex causa difficultatem ab indignitate accusantis nempe serui quum prodigiosum sit vt serus accuset regem
authore fabio in 8 amplificatur oratio et redditur vehemencior in incremento hoc est si quod pergraue est sequentibus verbis paulatim grauius reddatur et crescat.
Quorum angustie obstant ne omnes eloquencie vires pro dignitate possent explicari nam vt fabius ait in 1 doctissimus quisque frequencia auditorum gaudet et non esset in rebus humanis eloquencia si cum solis loquerentur.
Probat ne in hanc suam perturbacionem iustam ab iniquitate loci in quo sit dicturus atque huic motus fabius in 4 ca pri: tradit exordium sepe sumi ex circumstanciis ipsius loci et in hoc scitat praesens ciceronis exemplum
Quando idem verbum per principia plurium vel versuum vel membrorum ponitur eam orationis figuram vocant gramatici αναφοραν id est relacionem sic virgi: nate mee vires mee ea magna potencia solus Nate patris summi: siquidem hec iteracio vehemencius mouet et tenacius heret simplici explicacione.
nam mediocriter inprincipio dicendi timere et quasi se solicitum ostendere precipitur eciam inter prohemii virtutes seu quod fit signum oratoris cordati et intelligentis officii sui difficultatem et obseruatum ab optimis quibusque vtriusque lingue oratoribus dimostene Cicecerone Crasso atque aliis ex :2: ciceronis de oratore et 11 fabii.
nam adolescenti decorum eciam est propter rerum inpericiam nusquam non trepidare non nusquam non fericundari atque hinc est quo aristo: et Seneca verecundiam tantum permittunt adolescentibus nam senes prudenciores esse decet quam quicquam incipiunt cuius gratia vel timere vel vericundari oporteat6
florente eciam num roma et tot prouinciarum inperio potente pro summo munere ducebatur si rex quispiam vel amicus vel socius populi romani senatus consulto decerneretur id quod apertissime colligi potest ex prioribus libris sex Iulii cesaris de bello gallico in quibus subinde Cesar archiophisto germanie regi hoc senatus ro: beneficium exprobrat quasi ingrato non aliter et toge romanus pontifex et senatus cardinalium ex prmicibus alium benefici[i] causa vocant christianissimum ali[um] catolicum alium invictissimum.
scilicet Gnei Domicii et aliorum qui in asia cesaris legati bellum ciuile administrabant ad quos hic seruus a domino suo profugerat et vt reciperetur pedibus eorum acciderat
argumentum perturbacionem sumptam a causa iniquitatis.
Fugitiui serui sunt qui subinde dominum fuga mutant vnde et edicto praetoris redhibebantur tamquam viciosi nisi fuge vicium ab ipso venditore fuisset emtori indicatum de hoc copiose est in pandectis titu: de edilio edicto seu redditore actione et apud Gellium li 4 ca quodam
Apud Ciceronem et eius etatis scriptores latinos gradus quidam obseruatur inter peccata nominanda siquidem leue peccatum vt plurimum delicti nomine significatur paulo grauius autem scelus sed atrox et invsitatum facinus et flagicium Sic cicero infert scelus est inquit vincere ciuem rhoma facinus verberare quid autem in crucem tollere.
Solent latini scriptores vti 2a δινιτικος persona coniunctiuorum pro quauis 3a id est potencionaliter hoc est vt sensus per verbum posse Sic Therencius in andria vt facile sine invidia laudem in venias et amicos paris id est vt aliquis facile in venire posit et parare.
Ci 1805, 4º I (4), Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
controuersiis | in principio | a principio orationis | |
1 | causis | initio | initio dicendi |
timere, expauescere | grauius | dicendi, iam pristinatus?; qui omnia nobis facit familiaria | |
2 | commoueri | vehementius | vsus |
grandis natu | exigere | pertinente ad salutem | faciunt timeri | |
3 | aetas | postulare | in hac causa | multa |
commouent | amicicie quam debeo rege Deoro | |
4 | perturbant | fides |
hac oratione tuendam | dicendi qui michi oboritur | |
5 | defendendam | facultatis |
afferat | |
6 | detrahat |
AB 70992 (2)
Das Exemplar ist von einer Hand annotiert. Der Schreiber hat ausschließlich dunkle Tinte verwendet. Die Annotation weist viele Lücken auf (A2r, Z. 30 bis A2v, Z. 14; A3r, Z. 27 bis A3v, Z. 23; A4r, Z. 6 bis Z. 32) und bricht auf der Seite A4v bei Z. 31 ganz ab. Der Druck befindet sich an zweiter Stelle im Sammelband Halle-4.
Die Glossen dieser Nachschrift zeigen Übereinstimmungen mit denen im Exemplar aus London und dem Exemplar aus dem Sammelband Halle-2.7 Es gibt aber auch Glossen, die anscheinend aus Aubanus’ Vorlesung stammen:
Glosse in Halle-2 | Glosse in Aubanus’ Vorlesung |
14 | A2r 6, 3 ff. |
15 | A2r 7, 2–9 |
8 | A2r 11, 2 ff. |
9 | A2r 20, 2 ff. |
Diese Übereinstimmungen mit unterschiedlichen Traditionen wirken, als habe der Annotator dieses Druckes tatsächlich versucht, sich einen Kommentar aus verschiedenen Quellen zusammenzustellen. Allerdings passen die vielen Lücken nicht dazu, die wiederum auf eine Vorlesung hinweisen könnten.
AB 70992 (2), Zusatztexte und Marginalglossen zu A2r
de Deiotaro rege mencionem facit hircius in 4o libro belli alexandrini
Regis appellatio in latina lingua ciu..s? principi et …? magistratui communis est au: Salustio in praefacione belli Iurgutini.
Exorto bello ciuili inter zesarem et pompeium totius orbis diuerso studio
Nam adolescenti decorum etiam est propter rerum impig..am nusquam non trepidare nusquam non verecundari atque hinc est Aristoteles et Seneca verecundiam tantum adolescentibus permittunt Nam senes prudenciores esse decet quam quisque incipiant cuius gratia vel timor vel verecundari oporteat
Instructissimum est hoc exordium Nam quae alioqui singula in exordiis laudem merentur.
a sua persona captat beneuolenciam
Nam leuiter et mediocriter in principio dicendi timere et quasi sollicitum se ostendere praecipitur etiam inter prooimii virtutes ceu quod sit signum oratoris cordati, et intelligentis officii sui difficultatem, et factum est vel obseruatum est ab optimis quibusque vtriusque lingue oratoribus demosthene Cicerone atque aliis et crasso ex 2º ciceronis de oratore et 11 Fabii.
conciliat sibi iudicem a personis accusatorum eos in odium trahens.
Racionem subiungit
Intelligit autem Cicero quod coram Cesare causam [a]gere cogatur qui iudex sit.
racionem sub[i]ungit quare [g]raue est
videtur esse praegnans
Arugmentum Timoris
Captat bene[uolenciam] promiscue et a per[sona] rei et a person[a] iudicis scilicet cesa[ris]
hic mirum in modum Ciceronem sibi conciliat.
probat timorem suum et cause difficultatem ab indignitate accusantis.
apercius declarat
AB 70992 (2), Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
quamuis | in omnibus controuersiis | ai | Iuli | inprincipio | |
1 | Cum | in omnibus causis | C, | Caesar | initio |
timere soleam? | grauius | ponit? duas causas | qui omnia nobis facit familiaria | |
2 | commoueri soleam | vehementius | vel … vel | vsus |
iam grandis natu | exigere | quam iam incipio agere | |
3 | aetas | postulare | hac causa |
id est timerem | quam debeo regi Deiotaro, constantia | cupiditatis et conatus et voluntatis | |
4 | (me multa) perturbant | fides | studii |
incolumitatem | Gallacie | tuendam oratione | ad dicendum | |
5 | salutem | Regis | defendendam | facultatis |
qui oboritur hac perturbacione | …? | |
6 | timor | detrahat |
Coll.Cic.65-u/2
Titel: | Marci Tullii Ciceronis pro Rege Deiotaro Oratio |
Druckort: | Leipzig |
Drucker: | Nickel Schmidt |
Format: | 4º |
Blätter: | 10 |
VD 16: | ZV 3447 |
enthält: | Gregorius Coelius Aubanus, Brief an die Leser (A1v); Hermann Tulichius, Epigramm (B3v bis B4r); Text (A2r–B3v) |
Exemplare: | 1 |
Gegenüber den anderen Nachdrucken des ursprünglichen Vorlesungsdruckes von 1515 nimmt dieser Druck eine besondere Stellung ein. Er wurde nicht bei Melchior Lotter gedruckt, sondern bei Nickel Schmidt, so dass die Frage der Vorlage sich nicht ohne weiteres zu erübrigen scheint. Glücklicherweise ist sie aber leicht zu beantworten. Dem Drucker hat eindeutig ein Druck von 1515 als Vorlage gedient. Das ist leicht erkennbar daran, dass Aubanus’ Brief an seine Leser und Tulichius’ Epigramm (in der Fassung von 1515) unverändert abgedruckt sind – sie haben lediglich die Plätze getauscht. Auch im Text der Rede finden sich die gleichen Varianten oder Fehler wie in dem alten Druck, in dem übrigens die Variante illo8 zu lesen war.
Man muss davon ausgehen, dass die Vorlage annotiert war. Dieser Umstand allein ist natürlich nicht unbedingt überraschend, dass er sich im gedruckten Text niederschlug, allerdings schon: Aubanus hatte zu B1v 10, 1 defecerant eine textkritische Anmerkung diktiert, in der er darlegte, dass der Text seiner Ansicht nach in non defecerant zu ändern sei. Viele Annotatoren fügten also das Wort non auch entsprechend dort ein, und zwar so, dass es eindeutig als Textergänzung zu erkennen war,9 so z. B. der Annotator des ↗ Exemplars U. Der Setzer fühlte sich dadurch offenbar veranlasst, die Ergänzung hier einzubauen, so dass im Text des Druckes ↗ Pro Rege Deiotaro 1522 non defecerant zu lesen ist.10
Wir wissen nicht, wer den Druck in Auftrag gab, noch nicht einmal, ob er Aubanus’ Vorlesung gehört hatte. Ob der Nachdruck mit dem Ziel hergestellt wurde, eine weitere Vorlesung zu veranstalten, ist ebenfalls nicht feststellbar. Sicher ist, dass, wer die Rede nachdrucken ließ, Zugang zu einem in Aubanus’ Vorlesung annotierten Exemplar hatte und dieses als Druckvorlage zur Verfügung stellte. Man hätte dann aber – unabhängig davon, ob der Auftraggeber eine Vorlesung plante oder die Rede nur für sich privat drucken ließ – erwartet, die Glossen aus der Vorlage in dem Exemplar zu finden. Das ist jedoch weitgehend nicht der Fall. Möglicherweise war es sogar Nickel Schmidt selbst, der den Einfall hatte, den Druck neu aufzulegen. Wer immer der Initiator war, er interessierte sich offenbar für mehr als diese Rede: Pro Ligario wurde in demselben Jahr nachgedruckt – auch bei Nickel Schmidt.11
Coll.Cic.65-u/2
Der Druck ist von zwei Händen annotiert. Die Hand (H2), von der das Argumentum stammt, ist vermutlich die spätere, und sie hat nur Marginalglossen beigesteuert. Die Interlinearglossen und einige kurze Marginalglossen stammen fast ausschließlich von der anderen Hand (H1). Von dieser Hand stammt wohl auch der Besitzereintrag auf der Seite A1r, der von der zweiten Hand durchgestrichen und mit einer langen Glosse überschrieben wurde. Der Schriftzug ist daher schlecht erkennbar, dürfte aber Joachimus Ebinger heißen. Darunter steht noch ein Datum: Anno 1522. Diese Angabe finden wir auch auf der Seite A1v, ebenfalls von der ersten Hand. Beide Annotatoren haben nur dunkle Tinte benutzt. Teilweise sind Glossen der zweiten Hand über die der ersten Hand geschrieben. Die Schrift der zweiten Hand wirkt eilig und unordentlich.
An einigen Stellen finden sich Glossen, die an Aubanus’ Vorlesung anzuklingen scheinen (Glossen [14]12 und [15]13). Es handelt sich ausschließlich um Glossen der ersten Hand. Die Glossen der zweiten Hand stimmen mit keiner der bisher bekannten Nachschriften überein.
Coll.Cic.65-u/2, Marginalglossen auf A2r
(H2) Hoc spectat ad argumentum sequens. Causam egit. Non tamen obtinuit id Deiotaro reconciliaretur Caesar sec tantum? eius ulciscendi impetum refrenauit. Hoc optime ostenditur secunda …? Habuit autem hanc orationem Cicero haud multo ante quam Caesar interficeret nimirum amico uno Ante Caesar enim occisus est Anno urbis .D. Ducentesimo CC14 uno idibus Martii Cicero uero hanc orationem habuit Anno D ducentesimo octauo CC VIII15 sub anni16 finem nam? Caesar demum rediit Romam mense octobri. …? sua? Anno LXII Fabricio Marco Dr..ano teste in historia Ciceronis genus causae est iudiciale Habet enim haec causa accusationem defe<n>sionem Accusatus …? a Philippi seruo quod per insidias Car…? cum Caesarem necare …erit hac oratione apud ipsum Caesarem a Cicerone defenditur. Status est coniecturalis quaeritur enim An Deiot: insidias Caesari fecerit nec ne Item an alieno erga illum animo fuerit nec ne. Partes orationis quinque sunt exordium, digressio, refutatio, alia digressio et peroratio.
(H2) Pro Rege Deiotaro ad Gayum Caesarem
(H2) Argumentum orationis sequentis. Cicero in hac oratione defendit Deiotarum apud C. Caesarem: contra accusationem Castoris et Philippi: fuit autem hic Dei<o>tarus Rex Gallo Greciae et? tretracha Gallaciae, amicus et socius populi Roma: Castor fuit eius ex filia nepos; et hic fuit accusator principalis seu actor: Philippus fuit Deiotari seruus Acto? medicus et hic fuit Castoris in accusando minister seu orator per hunc enim Deiotarum ad Caesarem detulit. Porro crimina fuerunt duo: Alterum insidiarum quod est Deiotarus Caesarem, cum is domi ipsius uersaretur ipsiusque hospitio uteretur uoluerit per armatos insidiis positos occidere Alterum crimen est odii seu inimicitiarum quod scilicet? Deiotarus semper animo alieno a Caesare fuit. Vbi notandum? prius crimen esse principale; posterius uero ad prius probabilius reddendum pertinere Habuit autem Cicero hanc orationem intra parietes priuatos: praesentibus Deiotar: legatis (qui ad Caesarem misit<)> fuerant …? eum P? Deiotaro deprecaretur et animum ex accusatione offensum Deiotaro reconciliarent praesente etiam Castore. Caeterum hanc causam deferendam suscepit Cicero rogatu Deiotari legatorum: idque paulum? id ipse fatetur …? quia eius erat hospes familiaris necessarius: Partim uero et praecipue quia si de..iatus? fuisset Deiotarus Multi quibus? Caesare cognouerat solliciti fuissent: metuentes ne ipsi accusarentur. Dixit autem animo perturbato etenim de …? suo? perturbatio? …? initio? dicendi conqueritur: et multas eius? causas exponit. Et quamquam? haud …? diligenter et fideliter hanc causam egit.
(H2) In exordio conqueritur de animi tui perturpatione seu timore et illius causas exponit qu… quia is quo …at sit Rex qui sit reus capitis .2. Quia is ipse antea a populo Romano fuerit ...atus 3 qui aduersariorum alter indignus 4 quia caesar sit iudex in ypsa? causa .5. quia dicat intra domestic[o]s parietes
(H1?) Hic attentum
(H1?) Inicio aduerbium hoc loco non nomen
(H1) Captat beneuolenciam a persona rei
(H1) Aliter Lau: Valla legit li: 3
(H1) quos Deiotarus rex Ro: miserat
(H2) Causae expositio cur ...? timere desinat, amplicat contentione, expolitio rationis
(H1) Fugitiui serui qui subinde dominum suum mutant fuga
(H2) captat beneuolentiam ab…?
(H1) Rationem subiungit dicti praeteriti
(H1) Cur alterius accusatorum indignitate commoueri Cice: dixerit causam reddit
(H1) quod multo magis est quam crudelis Castor
(H2) hic facit docilem
Coll.Cic.65-u/2, Interlinearglossen auf A2r, erster Satz
quamuis (H1) | quaestionibus (H2) | |
1 | Cum | causis |
magis (H1) | |
2 | vehemencius |
mea exercitacio (H1) | grandis (H1) | tum (H2) | |
3 | vsus | aetas | tamen |
praestanti (H1) | pro Deio: (H1) | |
4 | hac | causa |
constancia in causis agendis (H1) | praestet (H1) | minoris armenie vel gallacie vt ait strabo (H1) | |
5 | fides | afferat | Regis |
virium | pauor | at..at | |
6 | facultatis | timor | detrahat |